Եթե մեծացել եք Հայաստանում կամ հայկական համայնքում, երեխա ժամանակ հավանաբար Աղջիկ փախցնոցի եք խաղացել։ Խաղը շատ պարզ է ու բավական սիրված մանկապարտեզ հաճախող հայ երեխաների կողմից։ Խաղում են կենտ թվով երեխաներ․ տղաների թիվը միշտ մեկով ավել է։ Ձեռքերը բարձրացրած երկու շարք են կազմում, մենակ մնացած տղան անցնում է շարքերի միջով ու աղջիկ «փախցնում»։ Հետո նույն բանը անում է այն տղան, որ փախցված աղջկա հետ էր կանգնած։ Խաղի ավելի ժամանակակից տարբերակում աղջիկները նույնպես կարող են լինել «փախցնողի» դերում ու իրենց համար տղա ընտրել։
Եթե նույնիսկ այս խաղը չեք խաղացել, հավանաբար լսել եք «աղջիկ փախցնելու» երևույթի մասին, որը վերաբերում է հարսնացու առևանգելու սովորույթին։ 2011թ․ ԱՄՆ խաղաղության կորպուսի կամավոր Քրիստոֆեր Էդլինգն աշխատում էր Գորիսի կանանց ռեսուրսային կենտրոնում ու հետազոտություններ ու հարցազրույցներ էր անցկացնում Գորիսի շրջանում ընդունված ամուսնական սովորույթների մասին այն բանից հետո, երբ Խոթ գյուղում, որտեղ այդ ժամանակ ապրում էր, ականատես եղավ աղջիկ փախցնելու դեպքի։ Ավելի ուշ՝ 2015-2016 թվականներին «Ֆուլբրայթ» ծրագրով հետազոտություն էր անում Ղրղզստանում ու ներկայումս ավարտին է հասցնում նշված երևույթին վերաբերող իր գիրքը։ Էդլինգի համահեղինակած աշխատանքներից մեկում աղջիկ փախցնելը նկարագրվում է որպես
Կենտրոնական Ասիայի ու Կովկասի որոշ էթնիկ խմբերի՝ հայերի, ադրբեջանցիների, վրացիների, կարակալպակերի, ղազախների ու ղրղզների մոտ ամուսնանալու ընդունված ձևերից մեկը։ Ամուսնության այս տեսակը երբեմն նախաձեռնվում է տղամարդու կողմից (հաճախ իր ընկերների հետ միասին), երբ նա ֆիզիկական ուժի կիրառմամբ կամ խաբեությամբ առևանգում է կնոջն ու տեղափոխում նրան իր տուն այն համոզմամբ, որ նա այդ պահից իր կինն է դառնում։1
Անգլերենում “kidnapping” (առևանգում) և “abduction” (հափշտակում) բառերն ունեն բացասական երանգավորում ու անմիջապես տագնապ են առաջացնում։ Հայերենում, սակայն, փախցնել բայը նույնքան սարսափելի չի հնչում։ Իրականում այն նույնիսկ զվարճալի է թվում, չի ենթադրում որևէ լուրջ բան։ Պարզապես բառ է։ Ու այն, վերջիվերջո, կա երեխաների կողմից սիրված խաղի անվան մեջ: Հայ գրականության ու առակագրության մեջ հարսնացու փախցնելը հաճախ ներկայացվում է որպես ռոմանտիկ քայլ։ Հայաստանում նույնիսկ կարելի է լսել համաձայնեցված առևանգումների մասին, ինչն այլ բառերով կարելի է կոչել ռոմանտիկ փախուստ։
Օքսի Ավդալյանի՝ 2019թ-ին նկարահանված տեսահոլովակում տղամարդը կինոթատրոնում հանդիպում է մի աղջկա ու սիրահարվում նրան։ Նա աղջկան հետապնդում է տարբեր տեղեր, այդ թվում՝ տուն գնալիս, բայց աղջիկը միշտ մերժում է նրան։ Ի վերջո տղամարդն ընկերների հետ գալիս է աղջկա մոտ ու նրան ընտրության առաջ կանգնեցնում․ պարկ կամ մատանի։ Աղջկան, փաստորեն, վերջնագիր է ներկայացվում՝ կամ ամուսնանում ես ինձ հետ, կամ փախցնելու եմ քեզ։ Աղջիկն ի վերջո տեղի է տալիս, նրանք ամուսնանում են ու երջանիկ ապրում։ Տեսահոլովակն ունի ավելի քան 11 միլիոն դիտում ու հազարավոր մեկնաբանություններ, հիմնականում դրական։ Մեկնաբանողներից մեկը նույնիսկ գրել էր․ «Ափսոս, որ իրական կյանքում այսպիսի բաներ տեղի չեն ունենում»։
Եվ իրոք, արդյո՞ք իրական կյանքում տեղի են ունենում նման բաներ։
2012թ․ Գորիսի Կանանց զարգացման ռեսուրս կենտրոն-հիմնադրամն իրականացրել է «Աղջիկ փախցնելը, սիրահետումն ու ամուսնությունը Հայաստանում» խորագրով ուսումնասիրություն՝ որպես վերջին տասնամյակում Հայաստանում աղջիկ փախցնելու, սիրահետման ու ամուսնության հետազոտության պիլոտային ծրագիր։ Ուսունասիրությունը, որի թիրախում 163 հայ կին էր, որոնց մեծ մասը ապրում էր Հայաստանի հարավում՝ Սյունիքի մարզի գյուղական համայնքներում, ցույց տվեց, որ կանանց 54.6%-ին (89 հոգու) կյանքի որևէ շրջանում փախցրել են։ Մասնակից կանանց միջին տարիքը 24.6 տարեկան էր, միջին տարիքը փախցնելու պահին՝ 19.9 տարեկան։ Էդլինգն աշխատում էր որպես ծրագրի համակարգող։ Ուսումնասիրությունը ներառում է հետևյալ վերապահությունը․ «Կարևոր է հասկանալ, որ աղջիկ փախցնելն այնպես, ինչպես կիրառվում է Հայաստանում, ներառում է գործողությունների ու համաձայնության լայն շրջանակ՝ դաժան սցենար(ներ)ից մինչև նախապես պլանավորված ու համաձայնեցված փախուստ»։2
Ուսումնասիրության մեջ նկարագրված փախցնելու դեպքերի 70%-ը նախապես պլանավորված էր։ Առևանգումների 94.1%-ը ծրագվել էն տղայի կողմից, 2.9%-ը՝ աղջկա, իսկ 2.9%-ը երկուսի կողմից պլանավորված փախուստ էր։
Փախցնելու դեպքերի 27.9%-ի պատճառը ընտանիքի՝ միությանը հավանություն չտալն էր, 27.9%-ն արվում էր սպասել չուզենալու, իսկ 16.2%-ը՝ ֆինանսական խնդիրների պատճառով։ Ավանդույթի համաձայն կանայք չեն կարող ամուսնությունից առաջ սեռական հարաբերություններ ունենալ, ու այս գաղափարը դրսևորվում է նրանում, որ պատշաճ հարսանիքը կյանքում մեկ անգամ է լինում, որովհետև աղջիկն իր «մաքրությունը»՝ կուսությունը, մեկ անգամ կարող է կորցնել։ Այսպես, եթե աղջկան փախցնում են, ինչի հետևանքով նա կորցնում է կուսությունը, այլևս հարսանիք լինել չի կարող։ Այս ամենի հետևանքով հարսանիք կազմակերպելու բեռը վերանում է, ու զույգն այլ ընտրություն չի ունենում, քան սկսել միասին ապրել։ Գործն արած է, ու «պատշաճ հարսանիք» կազմակերպելն արդեն խելամիտ չի թվում։
Այն հարցին, թե «Արդյո՞ք փախցնողը ճնշել է Ձեզ, որ ամուսնանաք իր հետ», 94.4%-ը պատասխանել է «Ոչ»։ Այդուհանդերձ, հետազոտությանը մասնակցած կանանց մեծ մասը կարծում էր, որ փախցվելու դեպքում կինը պարտավոր է մնալ փախցնողի հետ, անկախ նրանից փախցնելն իր համաձայնությամբ էր, թե՝ ոչ (18%-ը ամաչում էր, 18%-ն այլ ելք չէր տեսնում, 14.6% -ին թույլ չէին տալիս տուն վերադառնալ)։
Հայաստանում «աղջիկ փախցնել» հասկացությունը ենթադրում է առևանգում թե՛ համաձայնությամբ, թե՛ առանց դրա, բայց այս՝ առաջին հայացքից պարզ թվացող տերմինն իր երանգավորումներն ունի։ Սյունեցի կանանց հետազոտությունը որոշ չափող լույս է սփռել այս երևույթի վրա, բայց այն առավել պարզ հասկանալու համար պետք է ավելի խորը հետազոտություններ իրականացնել։ Սյունիքում անցկացված ուսումնասիրության դեպքում իրենց կյանքի որևէ շրջանում առևանգված կանանց 54.6% -ը (89 հոգի) պնդում էին, որ իրենց փախցրել են առանց իրենց համաձայնության։ Ավելին, առևանգման դեպքերի 1/5-ում տղան նույնիսկ ընկեր չէր (16.7%) կամ ընդհանրապես անծանոթ էր աղջկան (5.6%)։
Բացի այդ, ուսումնասիրության համաձայն՝ առևանգված կանանց 9%-ին ստիպել են հենց նույն օրը/գիշերը սեռական հարաբերություններ ունենալ իրենց փախցնողի հետ։ Այս վիճակագրությունը աղջիկ փախցնելու խնդրի հետ մեկտեղ բացահայտում է ևս մի՝ ավելի կարևոր հարց․ կանանց կեսը կյանքում որոշ պահի առևանգվում է ու այն, որ այդ կանանց 9%-ը ստիպված է լինում սեքսով զբաղվել: Սա առաջ է բերում սեռական ոտնձգության ենթարկված հայ կանանց անհանգստացնող թվաքանակ։
Հետազոտության մասնակիցների մեծ մասը կարծում էր, որ Հայաստանում ամուսնությունների 25-50%-ը տեղի է ունենում առևանգման արդյունքում։ Սրանք ընդամենը հետազոտությունների մասնակիցների ենթադրություններն են, բայց այս ամենը ցույց է տալիս, որ աղջիկ փախցնելու երևույթը ոչ մեկի համար գաղտնիք չէ։ Վերջերս մի մարդ իր 2 ընկերների հետ Երևանում՝ Հանրապետության հրապարակում փախցրեց իր նախկին ընկերուհուն ու բռնաբարեց նրան։ Երեքին էլ մեղադրանք առաջադրվեց կատարած հանցագործության համար, ինչը նշանակում է, որ արդեն տարանջատում է կատարվում թույլատրելիի ու անթույլատրելիի միջև։ Բայց, անկախ ամեն ինչից, առևանգելը դեռևս լայն տարածում ունի հայ հասարակության մեջ, ու անհատ կանանց կամ ընդհանուր մշակույթի վրա ունի նույն բացասական ազդեցությունը:
Լսեք Կարինե Էրդեկյանի կողմից ընթերցվող Աննա Կ-ի պատմությունը, որպեսզի առաջին դեմքից տեղեկանաք, թե ինչպիսի դրսևորումներ ունի այսօր հայկական մշակույթում ընդունելի դարձած աղջիկ փախցնելու երևույթը։
(credit: @lavashlife, December 8th 2019)
Translation: “Being Armenian is great until you get death threats from Gago who lives in 2nd Massiv [in Yerevan] saying “If you don’t marry me I will kidnap you.” Like okay Gago where are you getting this visa energy from 🙄”
«Հայ լինելը հրաշալի է մինչ այն պահը, երբ 2-րդ մասիվում ապրող Գագոյից մահվան սպառնալիքներ ես ստանում։ «Եթե չամուսնանաս հետս, կգամ կփախցնեմ»։ Հա լավ , Գագո, էսքան վիզա էներգիան քեզ որտեղի՞ց»։
Source: Lost and Found in Armenia Trailer 0:48, https://www.youtube.com/watch?v=5_Zab-y7cDU
Տղամարդը (աջում), իր սիրած կնոջից մերժում ստանալուց հետո իր ընկերոջ (ձախում) օգնությամբ փախցնում է նրան։ Նրանք կնոջը դնում են պարկի մեջ, պարկը դնում մեքենայի մեջ ու հեռանում։
Source: <<Հայ հին վիպաշխարհը>>, Sargis Harutyunyan, “Arevik” publishing house p.85, 2004.
https://www.goodreads.com/book/show/36074396
Արտաշես Թագավորը փախցնում է արքայադուստր Սաթենիկին։
Նկարագրություն․ Ինչպես պատմում է սերունդներով իրար փոխանցված հայտնի սիրո պատմությունը, հայ Արտաշես թագավորը սիրահարվում է Ալանական արքայադստերը՝ Սաթենիկին։ Երբ նա Սաթենիկի հորից խնդրում է աղջկա ձեռքը, Ալանական թագավորը փոխարենը կարողություն է պահանջում։ Արտաշեսը կաշվե թոկով առևանգում է Սաթենիկին, վնասելով նրա մեջքը, ու նրան իր առաջին կինը դարձնում։
1Սինթիա Վերներ, Քրիստոֆեր Էդլինգ, Ելենա Կիմ, Ռասսել Կլայնբախ, Ֆաթիմա Եսենելդիեվա Սարտբայ և Վոդեն Թիչաութ (2018). «Աղջիկ փախցնելը հետսովետական Եվրասիայում․ քննարկում կլոր սեղանի շուրջ, հետազոտություն Կենտրոնական Ասիայում»
2Քրիստոֆեր Էդլինգ, Գորիսի կանանց զարգացման ռեսուրսային կենտրոն-հիմնադրամ, «Աղջիկ փախցնելը, սիրահետումն ու ամուսնությունը Հայաստանում», վերջնական հաշվետվություն, 15 սեպտեմբերի, 2012թ․