Այս հոդվածը «Աղջիկ փախցնելը» հոդվածաշարի երկրորդ մասն է։ Առաջին մասը կարելի է կարդալ այստեղ։
Երբ Քրիս Էդլինգը Հայաստանում ԱՄՆ Խաղաղության կորպուսի կամավորներից էր, զարմացավ, երբ առաջին անգամ լսեց հարսնացու փախցնելու սովորույթի մասին, հատկապես «համաձայնեցված առևանգման» համատեքստում։ Նա սկսեց խորությամբ ուսումնասիրել այս թեման՝ աշխատելով Հայաստանում և Ղրղզստանում, և այժմ գիրք է գրում հարսնացու փախցնելու մասին։ Ազատ Արխիվների թղթակից Մարիամ Ավագյանը զրուցել է Քրիսի հետ նրա աշխատանքի շարժառիթների և բարդությունների մասին։
Մարիամ Ավագյան․ Ե՞րբ հետաքրքրվեցիր աղջիկ փախցնելու թեմայով։
Քրիս Էդլինգ․ Առաջին անգամ լսեցի «աղջիկ փախցնել» արտահայտությունը (որը, ինչպես դու և այլ մեկնաբաններ նշել եք, կարող է մոլորեցնող և պարզունակ լինել) տասը տարի առաջ, երբ Հայաստանում ԱՄՆ Խաղաղության կորպուսի կամավոր էի։ Մի քանի միջադեպի մասին լսեցի, այդ թվում՝ այն գյուղում, որտեղ աշխատում էի, և բոլոր պատմությունները տարբերվում էին իրարից։ Որոշ դեպքերում բռնաբարություն, հարկադրանք կար, կային նաև դեպքեր, որ սիրեցյալի հետ փախուստի ռոմանտիկ պատմություն էին հիշեցնում, ու այս երկու ծայրահեղությունների միջև սցենարների մի մեծ բազմություն։ Ինձ այս ամենը հետաքրքրեց ոչ միայն այն պատճառով, որ արդիական ու համատարած խնդիր է․ այն նաև բազմաշերտ է, մեկտեղում է շատ տարբեր իրավիճակներ։
ՄԱ․ 2012թ․-ին ինչո՞ւ որոշեցիր աշխատել Գորիսի կանանց ռեսուրս կենտրոնի հետ և ամուսնական փորձի վերաբերյալ հարցումներ կազմել։
ՔԷ․ Երբ սկսեցի հետաքրքրվել այս թեմայով, շատ պատմություններ էի լսում տարբեր մարդկանցից, բայց իրապես դժվար էր գտնել հայ գիտնականների, ակտիվիստների կամ լրագրողների, որոնք լրջորեն ուսումնասիրել են այս դաշտը, ինչպես այլ երկրներում, օրինակ՝ Ղրղզստանում, որտեղ նույնպես կա հարսնացու փախցնելու երևույթը (հարսնացուի առևանգման թեման Ղրղզստանում ուսումնասիրեցի տարիներ անց, արդեն որպես Ֆուլբրայթի հետազոտող)։ Փաստացի մի քանի ՀԿ-ների ներկայացուցիչներ ինձ ուղղակի ասացին, որ հարսնացուի առևանգում Հայաստանում տեղի չի ունենում։ Ես կարող եմ հասկանալ, թե ինչու էին մարդիկ այդպես արձագանքում, հատկապես ինձ (դե, որովհետև հայ չեմ և այլն) և ես լավատեղյակ եմ, թե ինչ հարցեր կարող են ծագել, երբ մշակույթին անտեղյակ «սպիտակ փրկիչը» հարցեր է տալիս զգայուն, բարդ խնդիրների վերաբերյալ։ Միևնույն ժամանակ գիտեի, որ հարսնացուի առևանգման դեպքեր վստահաբար տեղի են ունենում։ Որոշեցի դիմել Գորիսի կանանց զարգացման «Ռեսուրս կենտրոն» հիմնադրամ (որտեղ անգլերենի դասեր էի անցկացնում)՝ հարցնելով՝ արդյոք հետաքրքրված կլինե՞ն աղջիկ փախցնելու վերաբերյալ տվյալների հավաքագրման հետազոտական նախագիծ իրականացնել։ Նրանք ասացին, որ հետաքրքրված են, և ես երկարաձգեցի Խաղաղության կորպուսում ծառայությանս ժամկետը՝ այլ անհատների և կազմակերպությունների աջակցությամբ «Ռեսուրս կենտրոն»-ի հետ աշխատելու համար։
ՄԱ․ Ինչու՞ է աղջիկ փախցնելը խնդիր համարվում։ Ինչպես նշում ես քո զեկույցում, Հայաստանում այն կարող է նշանակել ամեն ինչ՝ փոխհամաձայնեցված ռոմանտիկ փախուստից մինչև բռնի առևանգում։ Արդյոք պե՞տք է անհանգստանալ նաև հարսնացուի համաձայնությամբ տեղի ունեցող «առևանգման» դեպքերից։ Եթե այո / ոչ, ապա ինչու՞։
ՔԷ․ Եթե աղջիկ փախցնելու մասին մտածենք որպես տարբեր գործոններ (այդ թվում՝ փոխհամաձայնեցված սցենարը) միավորող երևույթ, հեշտ կլինի պատկերացրել, թե ինչու են բռնի առևանգումները խնդրային, և գիտնականներն ապացուցել են սա։ Ինչպես Չարլզ Բեքերն է իր համահեղինակների հետ մեկնաբանում Ղրղզստանում հարսնացուի առևանգման երևույթը վերջին հետազոտություններից մեկում, բռնի առևանգումն ուղղակի կապ ունի շատ լուրջ խնդիրների հետ, ինչպիսիք են, օրինակ, ընտանեկան բռնությունը կամ նորածինների թերաճությունը։ Մեր հետազոտությունը նաև այլ կապեր վերհանեց․ օրինակ՝ փոքր հավանականություն կա, որ առևանգված կինը բարձրագույն կրթություն կարող է ստանալ, ինչն, իր հերթին, սահմանափակում է նրա աշխատանքային հմտությունները, ինքնուրույն գումար վաստակելու կարողությունը և տնտեսական անկախությունը։ Խնդիրների ցանկը կարելի է անվերջ շարունակել։
Ավելի բարդ է հասկանալ, թե ինչու է խնդրային «փոխհամաձայնեցված առևանգում» արտահայտությունը, որը, եկեք համաձայնենք, անգլերենում իմաստ չունի, քանի որ «առևանգում» բառն ինքնին նշանակում է ինչ-որ մեկին հափշտակել և պահել՝ նրա կամքին հակառակ։ Վարքային տարբեր դրսևորումները մեկ ընդհանուր եզրով բնորոշելը քողարկում է խնդիրը և դրա քննարկումը։ Ինչպես ցույց է տալիս «Ռեսուրս կենտրոն»-ի հետազոտությունը, Հայաստանում հարսնացուի առևանգման դեպքերի մեծամասնությունը տեղի է ունենում որոշակի համաձայնեցմամբ, սակայն, ինչպես ցույց տվեց մեր հետազոտությունը, դա նույնպես դժվար է որոշել։ Օրինակ՝ ո՞ր պահին է համաձայնությունը տրվում և ինչու՞։ Ի՞նչ հանգամանքներում է կայացվում այդ երկկողմանի համաձայնեցված որոշումը։
Ինչպես քո հոդվածն է մատնանշում՝ կարևոր է հասկանալ այն նորմերն ու նախապայմանները, որ ընկած են հարսնացուի առևանգման երևույթի հիմքում, օրինակ՝ ռոմանտիկ հարաբերությունների դեպքում ո՞վ գործողությունների ազատություն ունի, կամ ի՞նչ հատկություններ են իդեալականացվում տղամարդկանց և կանանց համար, ինչպես նաև ավելի ընդարձակ ինստիտուցիոնալ գործոններ, որոնք խրախուսում ու հավերժականացնում են հարսնացուի առևանգման երևույթը։ Տնտեսություն, կրթություն, իրավունքի գերակայություն, քաղաքական պատմություն, կրոն․ այս ամենն իր դերն ունի երևույթի ծագման և շարունակականության պատճառների ձևավորման մեջ։ Աղջիկ փախցնելու որոշ դեպքերի լուսաբանումը կառուցված է «վատ տղամարդիկ հարձակվում են անօգնական կանանց վրա» նարատիվի վրա. ես չեմ փորձում արդարացնել, բայց թեման շատ ավելի բարդ է։ Իսկապես իմ գրքի նպատակներից մեկն աղջիկ փախցնելու բարդ արմատային համակարգը նկարագրելն է, վերհանելն այն համատեքստը, որը թույլ կտա հասկանալ՝ ինչու՞ է սա կատարվում։
ՄԱ․ Ի՞նչ մարտահրավերների ես բախվել այս ուսումնասիրությունն իրականացնելիս։
ՔԷ․ Անձնական, ընտանեկան հարցեր ուսումնասիրելիս միշտ էլ էթիկական խնդիրներ են ծագում։ Ո՞ւմ հետ է հարցազրույցը, ինչպե՞ս են այդ մարդիկ ընտրվում, ի՞նչ բառերով ձևակերպել հարցերը, արդյոք որոշակի թեմաների անդրադառնալը խնդիրներ կամ հուզական արձագանք կհարուցի՞․ հասարակագիտական հետազոտություն իրականացնելիս այս ամենը պետք է հաշվի առնել։
Մեր ուսումնասիրության հիմքում ընդհանրական հարցեր էին ամուսնական փորձի վերաբերյալ, ինչը հնարավորություն տվեց բավարար չափով տվյալներ ունենալ՝ առևանգման մասին հարցվածների տրամադրած տեղեկատվությունը համատեքստի հետ կապելու համար։ Ուսումնասիրությունը դվերջնականացնելու փուլում մեզ օգնեց մի քանի փորձառու հետազոտողների ներդրումը․ նրանց մի մասը հայազգի էր, կար նաև մի ամերիկացի սոցիոլոգ, որը շատ տարիներ ուսումնասիրել էր հարսնացուի առևանգման երևույթը Ղրղզստանում։ Սակայն Ղրղզստանի մշակութային կոնտեքստը տարբերվում է հայաստանյան իրականությունից, այդ պատճառով մեզ համար կարևոր մարտահրավեր էր համոզվելը, որ մեր հետազոտական գործիքը համապատասխանում էր այն համայնքներին, որտեղ անցկացվել էր ուսումնասիրությունը։
Մեր հետազոտական թիմի առանձնահատկություններից մեկն այն էր, որ դրա մեծամասնությունը կազմում էին տեղական համայնքի բնակիչները։ Այս փաստը ենթադրում էր և՛ մարտահրավերներ, և՛ հնարավորություններ։ Այսպես՝ տվյալները պետք է ներկայացուցչական լինեն, մարդիկ չեն կարող կարող հարցում անցկացնել իրենց ընկերների հետ, այլապես տեղեկատվությունը կարող է խեղաթյուրված լինել։ Մյուս կողմից, հարցումների անցկացումը տեղացիների կողմից օգնում է հաղթահարել հասանելիության խնդիրը, որին բախվում են այլ համայնքների հետազոտողները։
Պետք է հավելեմ, որ թեև գոհ եմ մեր հետազոտական թիմի աշխատանքից և շատ շնորհակալ եմ բոլոր հարցվածներին, ովքեր պատրաստակամ էին կիսել մեզ հետ իրենց մտքերը, դիտարկումները և փորձը, այնուամենայնիվ, պետք է խոստովանել, որ մեր հետազոտության շրջանակը փոքր էր։ Մենք գիտեինք, որ այդպես էլ կլինի, քանի որ այս ուսումնասիրությունն իրականացնելու համար մեր ռեսուրսներն էլ սահմանափակ էին։ Մեր նպատակը նաև այն էր, որ մեր փոքրիկ ուսումնասիրությունը կներշնչի այլ գիտնականների, ակտիվիստների, կազմակերպությունների և լրագրողների։ Իսկապես, ուսումնասիրությունը նախագծված էր որպես մեկնարկային կետ, որի հիման վրա այլոք կարող են անել ավելի ընդարձակ (և ավելի խորքային) աշխատանք։ Դե, հիմա պատկերացրու, որքան ուրախացա, երբ իմացա, որ գրում ես այս հոդվածը։
ՄԱ․ Աղջիկ փախցնելու երևույթն ուսումնասիրել ես տարբեր երկրներում․ կա՞ մի բան, որ Հայաստանում տարբերվում է։
ՔԷ․ Ամենամեծ տարբերություններից մեկն այն է (կարծեմ՝ Լարա Ահարոնյանն էլ էր ասել այս մասին քեզ հետ հարցազրույցում), որ Հայաստանում գրեթե չկա հանրային դիսկուրս՝ աղջիկ փախցնելու թեմայի վերաբերյալ, նույնիսկ կանանց հասարակական կազմակերպությունների կամ մարդու իրավունքների կազմակերպությունների շրջանում։
Համեմատիր սա Ղրղզստանի հետ, որտեղ հարսնացուի առևանգման թեմայի մասին այնքան է գրվում և խոսվում, որ «հարսնացուի առևանգում» արտահայտության Գուգլ որոնումը վայրկենապես կառաջարկի մի շարք թեմատիկ հոդվածներ և տեսանյութեր հենց Ղրղզստանից կամ Ղրղզստանի մասին։ Իհարկե, դա իր մութ կողմն էլ ունի, հատկապես Ղրղզստանից դուրս գտնվող մարդկանց համար, ովքեր չեն հասկանում տեղական մշակույթը, «հարսնացուի առևանգման» մասին կարդալը կարող է ղրղզ ժողովրդին վերագրել արտառոց դաժան հատկանիշներ։ Սակայն հենց Ղրղզստանում այս ջանքերը բովանդակային երկխոսության հիմք դարձան, ինչը բերեց որոշակի գործողությունների․ 2013թ․-ին Ղրղզստանի քրեական օրենսգրքի փոփոխություններով խստացվեց հարկադիր ամուսնության համար սահմանված պատիժը։ Եվ եթե մեր ուսումնասիրության տվյալները հեռու չեն իրականությունից, միևնույն է, որևէ հիմք չկա ենթադրելու, որ հարսնացու առևանգելն ավելի տարածված է Ղրղզստանում, քան Հայաստանում։ Ու այստեղ հարց է առաջանում․ ինչու՞ են մարդիկ սկսել այդ մասին խոսել այնտեղ (Ղրղզստանում), այլ ոչ թե այստեղ (Հայաստանում)։
Կան նաև կարևոր մշակութային տարբերություններ․ այդպիսին է, օրինակ, պայմանավորված ամուսնության սովորույթը Կենտրոնական Ասիայում, որը աղջիկ փախցնելու երևույթին այլ երանգ է հաղորդում, քան Հայաստանում։ Իմ գրքում վերհանված հարցերից մեկն այն է, թե ինչպես և ինչու է հարսնացուի առևանգումն իրականացվում տարբեր եվրասիական երկրներում, որոնք ընդհանուր պատմություն ունեն (Խորհրդային միություն կամ այլ), բայց նաև այդքան տարբեր են իրարից։
ՄԱ․ Կպատմե՞ս մի քիչ հրապարակման պատրաստվող գրքիդ մասին։
ՔԷ․ Ես մասնագիտությամբ գրի վարպետության ուսուցիչ եմ և հաճախ ուսանողներիս ասում եմ, որ գրելու նպատակներից մեկն է՝ հասկանալ այն բարդ բաները, որ մենք դեռևս չենք հասկանում։ Սկզբունքորեն, գիրքս իմ փորձն է՝ հասկանալու աղջիկ փախցնելու երևույթը, որն ինքնին այնքան բարդ է, որ չի կարող տեղավորվել մեկ հոդվածում, կամ մեկ տեսակետ արտահայտել։ Շատ գիտնականներ, ակտիվիստներ, լրագրողներ և այլոք գրել են հարսնացուի առևանգման մասին տարբեր տեսանկյուններից, տարբեր նպատակներով և տարբեր հայեցակարգերի շրջանակում։ Շատերը կենտրոնացել են մեկ երկրի վրա, օրինակ՝ Ղրղզստանի, և իհարկե ողջ այս աշխատանքը կարևոր է։ Իմ նպատակն է՝ մի քայլ հետ գնալ և այս բոլոր ձայների միջև երկխոսություն խթանել, որին կմասնակցեն նաև սովորական մարդիկ, ում կյանքում ազդեցություն է ունեցել «աղջիկ փախցնելը», որպեսզի ընթերցողը կարողանա թեմայի մասին հնարավորինս ամբողջական և ճշգրիտ պատկերացում կազմել։
Ես բավականաչափ կարդացել եմ ֆեմինիզմի և անդրազգային մարդու իրավունքների մասին, որպեսզի հասկանամ, որ այս թեմաների հետ իմ կապը (որպես տղամարդ, որպես ամերիկացի և այլն) սովորական չէ և կարող է հարցեր առաջացնել։ Ես ամեն ինչ արել եմ, որ այս գիրքը նրբորեն արտացոլի իրողությունը, այլ ոչ թե խնդիրներ հարուցի կամ նպաստի օտարացմանը և բռնությանը: Ես չեմ շտապել, զգույշ եմ եղել, հնարավորինս շատ ուսումնասիրություններ եմ արել ու զեկույցներ գրել: Սակայն, այդուհանդերձ, ես դրսի դիտորդ եմ. այս հարցը, այս պատմություններն իմը չեն: Ես գրում եմ համայնքներում ապրող մարդկանց մասին, նրանց մի մասի հետ ես բավականին շատ ժամանակ եմ անցկացրել, բայց չեմ կարող «իմոնքական» համարվել։ Այս համայնքներն ապրում են մի իրողության մեջ, որտեղ աղջիկ փախցնելը սովորական երևույթ է, և հենց նրանք են որոշելու այս սովորույթի ապագան: Վերջում ուզում եմ նաև ասել, որ այս հոդվածաշարի վրա արված քո աշխատանքը շատ կարևոր է:
Քրիստոֆեր Էդլինգը գրի վարպետություն է դասավանդում Նյու Յորքի համալսարանում: Այժմ նա աշխատում է Եվրասիայում հարսնացուների առևանգման վերաբերյալ գրքի վրա․ այս թեման նա ուսումնասիրել է որպես Խաղաղության կորպուսի կամավոր՝ Հայաստանում և որպես Ֆուլբրայթ ծրագրի հետազոտող՝ Ղրղզստանում։ Նա ունի մագիստրոսի աստիճան՝ գրավոր խոսքի մասնագիտացմամբ, Կոլումբիայի համալսարանի ֆեմինիստական կրթաթոշակի վկայական է ստացել։